جوانان و اوقات فراغت مجازی
جوانان و اوقات فراغت مجازی;جوانان و اینترنت ;جوانان و فضای مجازی
مقدمه
اینترنت عرصة مهمی را برای تحقیقات اجتماعی و آزمودن نظریه‌های مربوط به اشاعة تکنولوژی و اثرات رسانه‌ها فراهم ساخته‌است. بخشی از این جاذبه به واسطة قابلیت ادغام شیوه‌های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط‌های مختلف آن برای افراد و اجتماعات محل زیست آنها و به‌ویژه برای جوانان به‌عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانة جدید می‌باشند.
طولانی شدن دورة جوانی و نوجوانی، رواج شیوه‌های جدید رفتار اجتماعی برای‌پر کردن فضای زندگی، فردی‌شدن و كم‌رنگ‌شدن شکاف‌های متداول اجتماعی، اهمیت یافتن سبك زندگی و «سیاست زندگی» برای جوانان، از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی همسایگی و نوسازی شهری از جملة زمینه‌های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار این روندها و متاثر از رشد رسانه‌های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از پیش حفظ و تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژی‌های ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می‌توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کار کنند و به‌راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تأثیر بر ذوق، سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده‌است. دو فرآیند «رسانه‌ای‌شدن»( mediatisation) و «خانگی شدن»(domestification) توصیف‌کنندة گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش ازپیش در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند.
ارتباطات باواسطة کامپیوتر (CMC)، «فرهنگ فراغت» و «اجتماع فراغت» را نیز تحت‌الشعاع قرارداده‌است. شبکه‌های کامپیوتری جهان فرهنگ‌های جدیدی را در ده سال گذشته پدید آورده‌اند كه تأثیرات شگرفی را در تعاملات و روابط اجتماعی برجای گذارده است. (رین گولد، 1994: 4)
چت‌روم‌ها (chat rooms) یا میدان‌های چندکاربردی (multi-user-dungeons) به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین «میدان‌های»
اینترنتی شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود قرار داده و مرزهای تازه‌ای را در شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آورده‌اند.
گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن آن پیامدهای گسترده‌ای را در روابط جنسیتی و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای می‌گذارد. تداخل طبقه با جنسیت و جغرافیا می‌تواند فضای آزادکننده‌ای را برای دسته‌ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کمرنگ سازد. ارتباطات اینترنتی در محیط‌های چت، ضمن آنکه تقویت‌کنندة روابط غیر وابسته به زمان و مکان گردیده است، به محملی برای جستجو و ارضای کنجکاوی‌های جوانان نیز تبدیل شده‌است. علاوه بر این، فضای مجازی و دیجیتال اینترنت صورت‌های جدید مشارکت‌های اظهاری و عاطفی را جایگزین صورت‌های متداول مشارکت سیاسی و اجتماعی در عرصه‌های «حقیقی» جامعه ساخته‌است (نگاه کنید به سیورلا، 2000). در وجه منفی، استدلال بر این است كه سرگرمی‌های مجازی اینترنتی عموماًًٍَْْ به تقلیل سرمایة اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت‌های محسوس و عینی (کرات و همکاران، 1998 ؛ نای واربرینگ، 2000)، تغییر روابط از اجتماعات و گروه‌های آشنا به اجتماعات شبکه‌ای (مافلوسی، 1996 ؛ ولمن، 2001)، سوگیری جوانان به سوی آموزش موزاییکی (راشکوف، 1996) و نیز قطعه‌قطعه‌شدن افراطی (hypersegmentation) سلیقه‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها و در نتیجه توده‌وارسازی (massification) (شیلز، 1963 ؛ نیومن، 1991) می‌انجامد.
در ادامه، چهارچوب‌های مفهومی و نظری رایجی را که از منظر جامعه‌شناسی و یا روان‌شناسی اجتماعی به بررسی تأثیرات ICTs و به‌ویژه اینترنت بر جوانان و فراغت آنها پرداخته‌اند، به اختصار مرور کرده و آثار تواناساز و یا محدودکنندة محیط‌های مجازی در چت روم‌ها را مورد بحث قرارخواهیم داد.
زمینة تحقیق
نگاه جامعه‌شناختی به پدیدة اینترنت در پی بررسی تأثیرات اجتماعی آن بر روابط اجتماعی و تجزیه و تحلیل عوامل نهادی، سیاسی و اقتصادی است كه رفتار كاربران را تحت تأثیر قرارمی‌دهد. این نگاه، چنان‌كه در مقدمة بحث بدان اشاره شد، به طیفی از اثرات اجتماعی تكنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی بر روابط و تعلقات اجتماعی، شكل‌دهی یك معنای عمومی جدید برای ارتباط، صورت‌های جدید مشاركت‌های اجتماعی و بازاندیشی و تغییر در هویت‌های خودساخته تأكید دارد.
در وجه فراغت و سرگرمی نیز محوریت یافتن ارتباط و سرگرمی، از متن خارج شدن (decontextualisation) مكان‌ها و تجارب اوقات فراغت (نگاه كنید به رابرتز، 1998)، رواج شكل‌های سرگرمی غیروابسته به زمان و مكان، چندوظیفه‌ای شدن رسانه‌های جدید و لذت بردن جوانان از توانایی انجام همزمان چند وظیفه و امكان‌پذیر ساختن انواع جدیدی از مشاركت‌های عاطفی و زیبایی شناختی و فرهنگی از جمله مشخصه‌های اصلی رسانه‌های جدید و به‌ویژه اینترنت می‌باشد. رویكردهای غالب در بررسی تأثیرات اجتماعی و روانی ICTs بر جامعه را در دو دستة كلی تكنولوژیكی و اجتماعی می‌توان قرارداد. رویكردهای تكنولوژیك نقش رسانه‌های جدید را در روابط و تبعات اجتماعی آن تعیین‌كننده می‌دانند و در بررسی نهایی تكنولوژی را شكل‌دهندة روابط اجتماعی و شكل‌های تحول آن تلقی می‌نماید. نظریه‌های چندی از این منظر به رسانه‌های جدید توجه كرده‌اند. برای نمونه می‌توان مدل حضور اجتماعی (social presence model) كه فردی بودن ارتباطات كامپیوتری را زمینه‌ساز اثرات اجتماعی كمتر آنها می‌داند، نظریة غنای رسانه‌ای (media richness theory) كه توانایی تأثیرگذاری بر روابط اجتماعی رسانه‌ها را تابع ظرفیت آنها در انتقال پیام‌ها و نشانه‌های اجتماعی می‌بینند و غنای رسانه‌ها را عامل تعیین كنندة انتخاب آن از جانب كنشگران می‌دانند، و نظریة شیوة پردازش اطلاعات اجتماعی (social information processing model) اشاره كرد كه به دنبال تبیین اثرات محدود كنندة ارتباطات كامپیوتری است و این محدودیت را مخل كیفیت ارتباطات اجتماعی می‌داند. در مجموع رویكردهای فوق به ابعاد اجتماعی رسانه‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی به صورت حاشیه‌ای و با اهمیت كمتر نگریسته و در تحلیل نهایی قائل به قابلیت تقلیل اطلاعات كامپیوتری به بایت‌های اطلاعاتی هستند (برای مرور جامع رویكردهای تكنولوژیك نگاه كنید به اسپیرز، 2000).
رویكردهای جایگزین در مطالعة اثرات رسانه‌ها در مقابل به عوامل اجتماعی توجه بیشتری نشان می‌دهند. نظریه‌هایی همچون استفاده و التذاذ (uses and gratifications) ، مبادله (exchange) ، سازه‌گرایی اجتماعی (social constructionism) و نظریه‌های تعاملی (interactionism models) ، از جمله رویكردهای غالب در این دسته به‌شمار می‌آیند.
