بررسی كلیات هنر طراحی تذهیب و تشعیر

طراحی تذهیب و تشعیر;تذهیب;عناصر بصری طراحی

كلیات هنر طراحی تذهیب و تشعیر :

در بین كلیه هنرمندان و مصورانی كه در زمینه تذهیب و تشعیر صحف و نسخ قدیمی مشغول به كار بوده اند زبده ترین مخلص ترینشان عموما آنانی هستند كه در تمام عمر یكسر دل در گرو عشق آسمانی خویش به معبود و تلاش در زینت بخشیدن و مجلد نمودن كلام الهی ( قرآن مجید ) سپرده اند حتی در این زمینه نیز ذوق سلیم هنر ایرانی مخمور سبك و شیوه ای خاص نگردیده و در میان مذهبان و مصوران آثار قرآنی نیز غالبا هنرمندانی با مكاتب مختلف كار كرده اند كه هر یك در عین زیبایی جلال هماهنگی در كار نقش هنرمندانه و خلافانه صاحب امضاء خویش را نیز به خوبی در آن گنجانده اند .

طراحی سنتی و نقش اندازی كلام خدا كه نیز به هنری عارفانه و فلسفی داشت تا شیوه ای و لطافت معنایی سخن الهی به وسیله تجسم خلاق و هوشیارانه ای از زیبایی شناسی بصری قدرت دوام و مقبولیت ویژه می یافت .

تذهیب برای نسخ قرآنی و مقدسی و تذهیب و تشعیر برای اوراق و صحف داستانی و روایی یا نسخ خطی شعری و … از جمله هنرهای چندگانه تصویری ایرانی هستند كه دارای قدمتی تقریبا مماس با بداعت اسلام در ایران باشد در این شیوه هنرمند ملزم به رعایت یك سری از اصول و مبانی خاص زبان تصویری است كه غالب تعابیر نقش ها انگاره ها و موتیف های متنوع اسلیمی و خنایی جان یافته و جان گرفته اند . به طور كلی زیر ساخت یا مادر تمامی نقوش سنتی و دكوراتیو را گل ها و گیاهانی تشكیل می دهند كه بجز در موارد خاص كه یك یا چند گل در مناطق مختلف جهان رایج می شود در سایر موارد هر فرهنگی از زیر ساخت های مختص منطقه جغرافیایی خویش بهره می برد در ایران نیز به مقتضای تنوع پراكندگی خاص گیاهی ( بیشتر از پنج هزار )نوع گل و برگ و بوته های گیاهی به اضافه چند نوع فرم و فیگور حیوانی و انسانی وجود دارد كه در خدمت و به عنوان ابزار بصری در اختیار هنرمندان ایرانی قرار دارد هر یك از این موتیف ها به نوبه خود دارای معنا و مفهومی خاص هستند كه هم فلسفه وجودی خودشان را و هم فلسفه ارتباطی بصری شان را در زمینه ها و بسترهای مختلف دارا می باشند .

نقوش لغزان و نرم و نازك نقوش پركار و گردش گر نقوش محكم و پرقدرت و طیف وسیعی از حالات و ویژگی های حسی و ادراكی بصری كه در نقوش وجود دارد در قالب تركیب (كمپوزیسیون ) های به شدت هامونیك و زیبا جان می گیرند و هر یك نیز به مقتضای معنا و مفهوم زمینه اثر رنگ و جلایی خاص می یابند به طور مثال د ر نسخ قرآنی بر جا مانده از دوره های اسلامی ایران به خوبی می توان مشاهد نمود كه هر جا سخن خشم و غضب الهی در میان باشد رنگ ها تند و آتشین (سوزان ) در قالب موتیف هایی خاص پیاده می شوند و در مقابل هر جا رحمت و عطوفت الهی وعده شده باشد صفحات مملو از نقوش و طرح های ملایم و رویایی می شوند كه هر یك با رنگ های ملایم و آرام بخش رنگین شده اند .

بعد از اینكه هنرمندان ممالك اسلامی و به ویژه مصوران و نقاشان ایرانی از سردرگمی های ناشی از منع و ممانعت های به ظاهر شرعی و عرفی به وجود آمده برای نقاشی را در اوایل قرن دوم میلادی پشت سر می گذاشتند آهسته آهسته با تزئینات مختصری كه در اعراب كلامات بر بالا و سرفصل و در حواشی جانبی صفحات اجرا نمودند ردپایی ضعیف اما بشدت تاثیر گذار از خود بر جای گذارند كه همین رد پا بعدها سبب ساز رشد و نضج گونه های جدید و بدیعی از هنر تصویر گری دكوراتیو گرددی و با گذشت زمان و در طی جریان پیشرفت تام تذهیب و تشعیر اسلیمی و ختایی را بر خود گرفت .

این كار همان طور كه گفته شد در ابتدا به شكلی بسیار ساده و با استفاده از تقسیمات هندسی به وجود می آمد اشكال بطریق متداخل در یكدیگر ادغام می گردید و با قرار گرفتن یك فرم ساده هندسی بر روی یك فرم دیگر چندین و چند نقش فرعی به وجود می آمد در كنار این نقوش خطوط اولیه ای كه ما در نقوش اسلیمی نامیده می شدند در آغاز به شكلی بسیار ساده مارپیچ وار به درون یكدیگر پیچیده و در نقوش هنری در می غلتیدند البته این جنبش به كندی و به مرور از قرون اول و دوم هـ ق شروع شده بود و در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هـ ق پیشرفت و تكامل نقوش سرعت و حدت بیشتری به خود گرفت .

به مرور با رسوخ نقوش و تعابیر سنتی در قسمت های مختلف صحف و نسخ خطی و با تحولاتی كه در زمینه خطوط اسلامی و ایرانی به وجود می آمد و همچنین به دلیل استفاده از رنگ های شاداب تر و همین طور استفاده از طلا كاری آرایه و تذهیب پیشرفت سریع تری به خود می گرفت و بدین طریق كار به جایی رسید كه علاوه بر بالا و پایین و اطراف صفحه گاه درلا به لای كلامات و از آن مهم تر بعضا خود كلمات نیز از حالت ساده و هنری خارج می شده و تزئینات نقش عمده و اساسی را در تكمیل این قبیل آثار بر عهده می گرفت . استفاده از قطعات متنوع اسلیمی و ختایی شمسه نیم شمسه ترنج سرترنج و لچكی به مرور باب می گردید و در فواصل كلمات ( آیات ) این نقوش و طرح ها خود نمایی و جلوه می نمودند .

سپس در طی یك دوران نسبتا طولانی كه تا قرون هفتم و هشتم هـ ق می انجامد جریان تكمیل و تعالی نقوش طراحی سنتی ایرانی اگر چه به كندی اما با جدیت و پشتكار و علاقه عارفانه هنرمندان دنبال می شود و در این زمان جلوه گاه های تازه تر وبدیع تر ی از هنر تذهیب و تشعیر با حضور فرم های مجرد انسانی و مینیاتور شكل می گیرد در این دوره دیگر تذهیب به عنوان هنری كامل ومستقل اعلام موجودیت نموده و توانسته بعد از قرن های متمادی خود را از قیر فرم و بستر خلاص كند و سبك ها و مكاتب طراحی سنتی متعددی به وجود می آورد كه هر یك با استفاده از تعبیر های و موتیف های خاص افتاده و كامل شده است تذهیب هم به عنوان هنری مستقل و پویا مطرح می شود و هم چونان گذشته در خدمت غنا و بیان قوی آثار واشیا دستی سطوح مختلف بنایی قرار می گیرد و قالب های بصری همچون تخته شمسه ترنج نیم ترنج سر ترنج لوحه و سر لوحه حاشیه و غیره می باشد قابلیت های بصری خود را بر روی آثار مختلف به نمایش و امتحان می گذارند از این بین تذهیب نسخ قرانی برجسته ترین و شگفت ترین گونه های هنر خلاقه طراحی سنتی ایرانی را به خود اختصاص می دهند .

گونه های تذهیب :

هنر تزئین تشعیر ترصیح ترقیح تذهیب و ترسی و مطلا نمودن اوراق سطوح و صفحات كتابی و مجرد را كه هر یك به تنهایی یابه همراه هم كار آرایش و مصور نمودن را انجام داده باشند در زمره هنر طراحی سنتی ( بخش از آن ) قرار می گیرند معمولا در آن با استفاده از مواد و مصالح خاص و از طریق بكارگیری عناصر و ابزارهای بصری محل ارتباط تصویری انجام می پذیرد تقریبا همراه و همسنگ با رشد و گسترش شیوه های خطاطی كتاب نسخ قرآنی و سایر نسخه ها هنر تذهیب صفحات نیز به وجود مد و هم پای آن نیز به رشد و اعتلای خود ادامه داد .
و دوره های اسلامی با ارجحیت زیادی كه هنر و فن كتابسازی تجلید و صفحه آرایی پیدا نموده بود تذهیب نیز توانست از اهمیت و اعتبار ویژه ای در هنر ها و در نزد هنر دوستان پیدا نماید روی جلد داخل جلد عطف و عطف بند سر لوحه ، اوراق و مداخلی كه خواننده را به سوی متن و زمینه كتاب راهنمایی می نمود منصه هنر نمایی طراحی سنتی قرار گرفت تذهیب از ویژگی همزمان بهره می برد كه شامل
1- استفاده از نقوش هندسی ، اسلیمی ، و ختایی 2- استفاده از طلا و 3- استفاده از مواد و مصالح ساخت كاغذ رنگین كردن كاغذ و ملون كردن كاغذ می شد .
در این هنر كه از ابتدا برای تزئین صفحات و همچنین مشخص مزین و مجزا نمودن سطر ها قسمت های مختلف آیات و سوره ها بكار گرفته شده بود كم كم پیوند عمیقی با خوشنویسی و كتابت حروف مختلف همچون كوفی ، رفاع ، رقعه ، تعلیق ، نستعلیق ، …. پیدا نمود .

به مرور زمان نقوش حیوانی و انسانی و تكنیكهای مینیاتوری نیز به كمك تذهیب آمده و به عبارت دیگر طراح سنتی كتابی و تزئین حواشی تابلوهای نقاشی و مینیاتور به نوعی هنر بسیار ظریف و دقیق بدل میشد كه در آن از طریق تكرار و گردش خطوط و موتیف ها و با استفاده از ابزار قرینه سازی این روش طراحی راه تكامل می گرفت .
به هر ترتیب با رشد و توسعه هنر مذهب كاری و استفاده های روز افزون این شیوه از طراحی سنتی توانست در ادوار تاریخی مختلف شیوه ها و مكاتب هنری خاصی را پدید آورد .

در قرون اولیه اسلامی مكاتبی همچون اموی و عباسی ، سلجوقی ، مغولی و تیموری صفوی ، افشاری و زندی ، قاجار و تذهیب معاصر كه در واقع باز نمود و تجلی صوفی از مكاتب اعصار گذشته بود كه به شكلی تلفیقی و تركیب شده اجرا می گردید تماما از مكاتب این شیوه طراحی بودند در حقیقت شاید به نوعی نتوان برای تذهیب نیز همچون مكاتب نقاشی ایرانی (مینیاتور ) مكتب هنری قائل شد بكله می شود آن را به مقتضای تغییرات حاصل از مكاتب جدید مینیاتوری به گونه ای به یك ترتیب سندی تاریخی تقسیم بندی نمود چون همانگونه كه پیداست تذهیب و تشعیر صحف درطی ادوار اسلامی تابعی از پیشرفت ها و تغییرات حاصل در مكاتب نقاشی بود .

به هر حال حتی اگر قایل به این تقسیم بندی و گونه گونه بودن هنر تذهیب در قالب سبكهای متفاوت نباشیم این نكته كاملا محرز است كه استفاده از تكنیك های مختلف اجرا به همراه زمینه ها یا مواد و ابزارهای ساخت این شیوه طراحی سنتی را در گونه های مختلف جای میدهد به طورمثال استفاده از كاغذ یا چرم یا استفاده از رنگ روغنی یا رنگ جسمی و روحی و همچنین استفاده همزمان از تعابیر و موتیف های مختلفی كه هر یك معمولا در انحصار شیوه ای خاص بودند تماما زمینه های این تفاوت و گونه گونی را مهیا می سازد .

همچنین در برخی از تذهیب ها از ترنج و سر ترنج و تاج و لچك استفاده می شد و در برخی تنها به یك چند شمسه اكتفا می شد و در تعدادی نیز تركیب متنوعی از ابزارها و تعابیر بصری از كمند و افشان گری و جدول كشی گرفته تا گل كاری سر فصل بندی معرق و مرصع كاری و تحریر و یا گل و بوته حاشیه و گرفت و گیر و … غیره بكار گرفته می شد .

تعابیر و عناصر بصری طراحی سنتی :

از بین گونه های متنوع و متعدد طراحی سنتی كه هر یك دارای ساختار پیچیده و اختصاصی در ارتباط با عامل پیام رسان بصری می باشند ما تذهیب و تشعیر را به دلیل
1- دارا بودن بیشترین خلوص معنایی و ظاهری از تعریف سنتی 2- قدیم بودن 3- پویا بودن و 4- قابلیت های منحصر به فرد زیبایی شناسانه هنری ایرانی ( اسلامی) انتخاب نمودیم .

تذهیب به دلیل تجرد و انتزاع خالص خطی و نقطه ای جزو دسته های بسیار غنی و خلاقانه هنرهای تصویری به شمار می رود كه ابزارهای و تعابیر بسیار متنوعی جهت ارتباطات بصری خود در اختیار دارد به همین جهت قادر است علاوه بر اوراق و صفحات كاغذ و چرم زمینه ها یا بسترهای دیگری را نیز برای هنر نمایی و عرض اندام انتخاب نمایدبه طور كلی هنر طراحی سنتی تذهیب از سه گانه مجزای یا ابزارهای ارتباطی در بیان بصری اش بهره می گیرد .

1- تعابیر و موتیف های فرمی نا منظم ( غیر هندسی )

2- تعابیر و موتیف های فرمی منظم (هندسی )

3- تعابیر و ابزارهای فرمی كادری (بستر – زمینه – كادر كمپوزیسیون )
هر یك از ابزارهای سه گانه فوق دارای تعاریف مشخص و هر یك به نوبه خود دارای زیر گروه های اصلی و فرعی نیز می شوند كه به ترتیب مورد بررسی قرار می گیرند .

1- تعابیر فرمی نامنظم (غیرهندسی ) :

این دسته از ابزارهای ارتباطی در واقع در حكم الفبای اصلی زبان تصویر سازی سنتی ایرانی محسوب شده و به دو دسته مجزا تقسیم می شوند .

الف – تعبیرات اسلیمی ب- تعبیرات ختایی

تعبیرات اسلیمی :

مجموعه ای از خطوط فرم ها و موتیف ها یی هستند كه برطبق نظامی دایره ای و مارپیچی استوار شده اند اسلیمی در واقع یكی از اجزاء اولیه و اصلی سازه های بصری هنرهای اسلامی به شمار می رود ریشه و سابقه كاملا دقیق تاریخ پیدایش خطوط اسلیمی به درستی مشخص نیست اما یك مساله محرز است و آن این است كه تعابیر و نقش های بسیار مشابه و هم خانواده ای برای نقوش كه امروزه ما به عنوان اسلیمی می شناسیم می توان در هنرهای دكوراتیو و سمبلیك ایرانی و در دوره های بسیار قبل تر از دوران اسلامی جستجو نمود به ویژه در تزئینات دوره های مادی اشكانی و اختصاصا در عصر ساسانی رد پای تعدادی از طرح های اسلیمی به خوبی نمایان است اما نام و كنیه این ابزار دكوراتیو از همان لفظ آشنا و صمیمی سلام ، اسلام و اسلامی گرفته شده كه در طی مرور زمان از اسلام به اسلیمی تغییر لفظ یافته اما در عین حال هنوز هم بسیاری از استادكاران قدیمی شهرهای اصفهان و یزد و شیراز هنوز این نقوش را با نام اسلامی و اسلامی سازی عنوان می كنند . ریشه های شكل گیری فرمی تعابیر اسلیمی حاصل ذهنی و اداركی به نمونه های مشابه طبیعی اسلیمی یعنی ساقه ، شاخه ، برگ و همچنین حركات مارپیچ دوایر پیچی و موجی آبها خطوط مواج لاك صدفها حلزون ها و گره ها و چرخش های روی سنگ های طبیعی روی پوست و تنه درختان و بسیار زمینه های دیگر محیطی داده شده است .

در حقیقت فرمها و حركات نقوش اسلیمی از روی فرم ها و حركات طبیعی (عمدتا گیاهان ) منتهی در ذهن هنرمندان ایرانی زاده شده است خطوط مواج و سیال همچون موج های حلزونی و آبی و پیچ و تاب های ساقه ها و شاخه ها ی گیاهان و درختان جریان یافته اند حفظ وحدت صوری اسلیمی در كنار احراز هدف والای معنوی یعنی اوج گرایی مركزیت و حركت به سوی نقطه ای واحد ویكتا به اعتبار توحید و احدیت ارزش های عملی نقوش اسلیمی را دو چندان نموده است .
در عین حال نقش پیچ و تابهای متقاطع در هم شونده چرخشی و مركزیت گرای اسلیمی از چنان كیفیات موازی و هارمونیكی بهره می گیرد كه ناخود آگاه هر بیننده ای را ناگزیر به پذیرش استفاده و بكارگیری قواعد محض هندسی می نماید در واقع هر چند به ظاهر و علی رغم حضور فعال و پر طراوا ت كیفیت قرینه سازی به نظر می رسد كه اسلیمی غیر هندسی باشد به ویژه اینكه در ساخت آنها بجز اثر نوك قلم هیچ گونه ابزار دقیقی استفاده نمی شود اما اثر دست با مهارت هنرمندان اسلیمی كار گذشته و تعداد معدودی از هنرمندان معاصر به خوبی این جلوه های منظم ساختاری فرمی و معنایی را همچون نمونه های موجود طبیعی مانند برگ ،گل ، ساقه مار ، موج ، پیچ و تاب و … را نشان می دهد .

نقوش اولیه اسلیمی یا تعابیری كه ا ز آنها با نام الفبای خام با اولیه اسلیمی یاد
می شود به دلیل اینكه در مراحل اولیه زایش و رشد ( یا بهتر است بگوئیم طفولیت ) خود بسر می برد از آنچنان قوام پیچیدگی اسلیمی امروزین بهره نمی برد هنرمندان دوران های اولیه اسلامی زمانی كه دست به ابتكار و خلاقیت پیرامون ابداع طرح ها و نقش های تزئینی اسلیمی

می زدند در ابتدا بسیار كند و محتاط عمل می نمودند در هر زمینه و بستری كه اسلیمی اجرا گردید (همانند سطوح گچی و كاشی كاری دیوارها ، سطوح چوبی درها و پنجره ها یا بر سطح صفحات و اوراق كتابها و نسخ خطی قرآنی و دیگر كتب ) این احتیاط و كم كاری به خوبی قابل مشاهده بود . در بخش های كوچك و حاشیه ای دیوارها و لبه های جانبی سطوح كاشی كاری نقاشی دیواری و فرسك های اولیه ( به ویژه فرسك های عهد اموی و عباسی ) ویا در كنار حروف و كلمات خطوط كوفی و بر بالای سطور و سر لوحه ها بگونه ای بسیار آرام و ملایم حركت های ساده ای از اسلیمی اولیه دیده می شد كه در عین نوآوری و بداعت به خوبی نمایانگر جوانی و ناپختگی این نقوش بود هنرمندان اسلیمی كار این دروان ها هنوز قدرت قلم و جسارت استفاده فراوان از این نقوش را نیافته بودند ضمن اینكه خود نقوش هم هنوز از تنوع و تكثری كه امروزه در اسلیمی وجود دارد برخوردار نشده بودند بدین ترتیب جریانی آرام اما با قدرت و متعالی از ساختار های بصری جدیدی كه نام اسلامی برخود گرفته بود متولد شده بود و مرحله طفولیت و كودكی را به خوبی پشت سر می گذاشت هر روز بر تجربیات و اندوخته های این مخلوق نو ظهور افزوده
می گردید و او می توانست به خوبی خود را با دیگر هنرها و با بسیاری از زمینه ها و بستر های موضوعی از اجزاء بناها در معماری گرفته تا بر سطوح ظروف صنایع دستی ، البسه ،بافتنی ها ، زیراندازها و قالی ها و تا بر روی ابزار و ادوات زندگی روزمره و لوازم جنگی همچون شمشیر و سپر و … به خوبی خود را وفق می داد .

لینک دانلود و توضیحات فایل”بررسی كلیات هنر طراحی تذهیب و تشعیر”