گذر و نظری بر سقاخانه
سقاخانه;نماد;نمادین;آب;کربلا
نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذكور پاسخی مستدل یافت .
«دین به معنای كل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احكام الهی كه برای خیر و سعادت و كمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و كمال مطلق است و كمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقة الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید .[1]»
حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،وجود مطلق (خداوند) است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .
الذی احسن كل شی خلفة و خدا كسی است كه هر چه را آفرید ، نیكو آفرید (آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .
در جهان چو حسن یوسف كس ندید حسن آن دارد كه یوسف آفرید
حضرت امام ( ره ) در كتاب شریف[2] دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از بركات وجود است و سایه آن است تا آن جا كه گفته‌اند مساله اینكه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»
وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی كمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .
« فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی كه از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌كند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین جهت است كه می‌گویند روحی كه نیك و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر چه نزدیك شود و دست یابد ، آن را تا آن حد كه قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی كه زیبا نیستی همان كن كه پیكر تراشان با پیكر می‌كنند ، هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف كن ، آنجا را جلا بده ، كج را راست كن و سایه را روشن ساز و از كار خسته شو تا روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز كند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو كسی را كه می‌خواهد نیكی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا كند و نیك و زیبا شود .»
اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف كند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی كه با عینیت سروكار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .
« میكل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیكی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست …. نقاشی خوب ذره‌ای از كمال حق و نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست …. پس كفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فكرت از روح القدس نشأت گیرد .
«چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است كه سنگ سخت را نرم می‌كند و چكش خداوند است كه زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی كه از طرف پروردگار به آنان داده شده ، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم كه همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت .[3]»
« میر عماد حسنی » بر بیان صفات كاتب ( خوشنویس ) چنین می‌نویسد :« بدان كه كاتب باید از صفات ذمیم احتراز نماید زیرا كه صفات ذمیمه در نفس علامت بی‌اعتدالی است و حاشا كه از نفس بی اعتدال كاری آید كه در او اعتدال باشد .» [4]و حال نگاهی گذرا می اندازیم به موضوع پروژه سقاخانه این ساحت پاك و مقدس ، این جگر پاره‌ی باور مردم ، مكانی كه نامش یادآور گلوهای تشنه و سیراب شده است و منظرش از خنكای طراوت و نمناكی فضا ، تا وجود آب و خیسی در و دیوارش حكایتگر سرگذشت ویژه خود است .
حكایت گوشه‌ای از فرهنگ اجتماعی مردم پیشین این مرز و بوم است كه توجه واحترام به آن بخشی از ذهنشان را به خود مشغول می‌داشت . سقاخانه ؛محلی كه هنوز مردم بر آن دست و پیشانی و لب می‌سایند تا مراد خود گیرند . این تراوشگاه اندیشه‌ی یقین و حاجت كه بامدادان تواضعگاه عابران مصفا بوده و پسینگاهان پذیرای خسته از سركارآمدگان روز به پیاله‌ای آب .
سقاخانه ، تجسم عینی پاره‌ای از فرهنگ اعتقادات دینی مردم این دیار است ، كه با هر گره و قفل و نشانی كه به در و دیوارش زده شده ، داستانی از آرزوها و گرفتاری حاجتمندانش را در بر دارد .
«در فرهنگ سقاخانه ، نگاه به زندگی جور دیگری است . اگر چه آدم‌ها خود را از آن سیراب می‌سازند ولی : گره می‌زنند تا گره كارشان گشوده شود .
قفل می‌كنند تا كلید بن بستهای زندگی‌شان رابجویند .
پول می‌ریزند تا قرضشان ادا گردد.
شمع می‌افروزند تا تیره‌گی را بنده سازند .
نشانی می‌كوبند تا دست اقبالی در بختشان را بكوبد .
و به عین می‌بخشند تا به ذهن طلب كنند .
در این فرهنگ صحبت از سادگی دلهایی است كه رنگ تدلیس و تلبیس به خود نگرفته‌اند و پاكی دل خویش را به شباهت آینه‌ای قلمداد كرده‌اند،كه پاسخ طلب حاجتشان را در آن ، هم چون تصویری ناپیدا به انتظار می‌نشیند
فهرست مطالب
مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 1
فصل اول : نماد و نگرشی نمادین
1-1 نماد و نگرش نمادین به هستی ……………………………………………………………. 6
1-2 نماد و نقش آن در زندگی ………………………………………………………………… 10
فصل دوم : سقاخانه
2-1وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن……………………………………………………. 13
2-1-1 شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی»……………………………….. 13
2-1-2 گرایش به فضاهای شهری سنتی ……………………………………………………. 14
2-1-3 مقایسه فضاهای سنتی و مدرن ……………………………………………………… 16
2-2 فرهنگ واژگانی سقاخانه …………………………………………………………………… 18
2-3 علل پیدایش سقاخانه ……………………………………………………………………….. 24
2-4 دو عنصر اساسی در سقاخانه …………………………………………………………… 31
2-4-1 آب………………………………………………………………………………………………. 32
2-4-1-1 آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین………………. 34
2-4-1-2 آب در دیگر آیین های باستانی……………………………………………………. 36
2-4-1-3 آب در ادیان و آیین ها……………………………………………………………….. 37
2-4-1-3-1 آب در دیانت یهود…………………………………………………………………. 37
2-4-1-3-2 آب در مسیحیت ……………………………………………………………………. 38
2-4-1-3-3 آب در آیین مندائی و صابئین ………………………………………………… 38
2-4-1-3-4 آب در اسلام ……………………………………………………………………….. 39
الف : بازتاب آب در اسلام ………………………………………………………………………… 39
ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی …………………………………………………………….. 40
ج: آب ، واقعه كربلا و آب تربت …………………………………………………………………. 42
د: آب و مذهب دو روی یك سكه‌اند در سقا خانه ………………………………………… 45
2-4- 2 آتش ………………………………………………………………………………………….. 50
2-4-2-1 آتش و نور در ایران باستان ……………………………………………………… 50
2-4-2-1-1 اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان …………….. 53
2-4-2-1-2 آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی ……………………… 53
2-4-2-2 كاركرد رمزهای آتش و نور در اسلام ……………………………………….. 54
2-4-2-3 كاركرد رمزهای آتش و نور در ایران ………………………………………… 55
2-4-2-4 نور و هنر ……………………………………………………………………………….. 56
2-5 معماری سقا خانه …………………………………………………………………………….. 57
2-6 عناصر نمادین سقا خانه ……………………………………………………………………. 60
2-6-1 آینه …………………………………………………………………………………………….. 61
2-6-2 شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) ……………………………………………………………. 63
2-6-2-1 شعله شمع ………………………………………………………………………………. 64
2-6-2-2 سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی ………………………. 66
2-6-2-3 شمع گردانی در مراسم مقدس …………………………………………………… 67
2-6-2-4 شمع در سقا خانه : آتش و آب ………………………………………………….. 67
2-6-3 قفل …………………………………………………………………………………………….. 68
2-6-4 آدمكهای فلزی ……………………………………………………………………………… 70
2-6-5 پنجه ………………………………………………………………………………………….. 72
2-6-6 چشم …………………………………………………………………………………………… 74
2-6-7 ظرف سقا خانه‌ای ………………………………………………………………………… 75
2-6-8 ستاره …………………………………………………………………………………………. 76
2-7 تزئینات دیگر سقاخانه ………………………………………………………………………. 76
2-7 -1 کتیبه نویسی………………………………………………………………………………… 76
2-7-2 سنگاب…………………………………………………………………………………………. 80
2-8 رنگ در سقاخانه ……………………………………………………………………………… 81
2-8-1 پیشینه ای از رنگ ………………………………………………………………………… 81
2-8-2 خواص رنگ سبز …………………………………………………………………………. 82
2-8-2-1 مسرت بخشی و شاد آور بودن …………………………………………………. 83
2-8-2-2 تقویت تحمل پذیری و صبر ……………………………………………………….. 83
2-8-3 رنگ سبز در سقاخانه …………………………………………………………………… 84
2-9 معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف
2-9-1 سقاخانه عزیز الله …………………………………………………………………………. 90
2-9-2 سقاخانه سردر مجلسی …………………………………………………………………. 92
2-9-3 سقاخانه طوقچی …………………………………………………………………………… 93
2-9-4 سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی …………………………………………………. 95
2-9-5 سقاخانه در دشت ………………………………………………………………………… 97
2-9-6 سقاخانه حاج آقا شجاع …………………………………………………………………. 99
2-9-7 سقاخانه پنج شنبه دین ………………………………………………………………… 101
2-9-8 سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو ………………………… 103
2-9-9 سقاخانه‌های درب امام ……………………………………………………………….. 105
2-9-9-1 سقاخانه دالان درب امام ………………………………………………………… 105
2-9-9-2 سقاخانه صحن شمالی درب امام …………………………………………….. 106
2-9-9-3 سقاخانه مجاور درب امام ……………………………………………………… 107
2-9-10 سقا خانه مسجد حكیم ………………………………………………………………. 108
2-9-11 سقا خانه هارونیه …………………………………………………………………….. 109
2-9-12 سقاخانه درب كوشك ……………………………………………………………….. 110
2-9-13 سقاخانه بیدآباد ……………………………………………………………………….. 110
2-9-14 سقاخانه حاج محمد جعفر ………………………………………………………….. 111
2-9- 15 سقاخانه قصر در دشت …………………………………………………………… 112
2-9-16 سقاخانه گرگ یراق …………………………………………………………………… 113
2-9-17 سقاخانه گذرهارونیه ………………………………………………………………… 114
2-9-18 سقاخانه حاج علی …………………………………………………………………….. 115
2-9- 19 سقاخانه آقانور ……………………………………………………………………….. 116
2-9-20 سقاخانه تركها …………………………………….117
2-9- 21 سقاخانه مسجد سید …………………………………….118
2-9-22 سقا خانه تاج الدین ………………………119
2-9-23 سقاخانه مسجد لبنان …………………………………..120
2-9- 24 سقاخانه مسجد ذكر الله ……………..121
فصل سوم : مكتب سقا خانه
3-1 مكتب سقا خانه و پیدایش آن ……………… 122
3-2 هنرمندان مكتب سقا خانه ……………… 127
3-2-1 منصور قندریز …………………. 127
3-2-2 حسین زنده رودی …… 129
3-2-3 پرویز تناولی …………………..131
3-2-4 فرامرز پیل آرام …………133
3-2-5 ژازه طباطبایی ………………….. 134
3-2-6 جعفر روحبخش …………………….. 135
3-2-7 مسعود عربشاهی ……………………..135
3-2-8 ناصر اویسی ………………………….. 137
3-2-9 صادق تبریزی …………..138
3-3 تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات ……. 139
منابع ……………………165
