پیشینه و مبانی نظری اضطراب امتحان

پیشینه و مبانی نظری اضطراب امتحان

پیشینه و مبانی نظری اضطراب امتحان در 41 صفحه در قالب ورد قابل ویرایش.

مبانی نظری اضطراب امتحان

اضطراب امتحان یکی از اضطراب‌های موقعیتی است که با عملکرد و پیشرفت تحصیلی میلیون‌ها دانش آموز و دانشجو در مراکز آموزشی رابطه تنگاتنگ دارد(هیل،^[1]1984؛ به نقل از بیابانگرد، 1378). اضطراب امتحان به عنوان تجربه‌ای ناخوشایند با درجات مختلف، حیطه‌های نگرانی و هیجان پذیری را تحت تأثیر قرار داده و از کسب معلومات، چگونگی پردازش صحیح اطلاعات و عملکرد تحصیلی تا انگیزه‌ها، و نگرش‌های فرد را متاثر می‌سازد وبا مکانیزم‌های خاص خود، توان پیشرفت و بروز خلاقیت‌ها و استعدادها را تحلیل می‌برد و مانع رشد و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می‌گردد.

سیبر^[2](1980) اضطراب امتحان را حالت خاصی از اضطراب عمومی می‌داند که شامل پاسخ‌های پایدار شناختی، فیزیولوژیکی و رفتاری مرتبط با ترس از شکست می‌باشد و فرد آن‌را در موقعیت‌های ارزیابی تجربه می‌کند. هنگامی که اضطراب امتحان رخ می دهد بسیاری از فرایندهای شناختی و توجهی با عملکرد موثر فرد تداخل می‌کند.

گیودا و لودلو^[3](1989) اضطراب امتحان را نوعی واکنش ناخوشایند و هیجانی نسبت به موقعیت ارزیابی در مدرسه و کلاس درس تعریف کرده‌اند. این حالت هیجانی معمولاً با تنش، تشو یش، نگرانی، سردرگمی و برانگیختگی سیستم اعصاب خود مختار همراه است.

اسپیلبرگر^[4](1980) اضطراب امتحان را متشکل از دو عامل نگرانی و هیجان پذیری می‌داند. با توجه به اینکه اسپیلبرگر برای تبیین اضطراب امتحان دو مؤلفۀ نگرانی و هیجان پذیری را مطرح کردند، مؤلفه مهم اضطراب امتحان مؤلفه نگرانی یا فعالیت شناختی نامربوط به تکلیف است که شامل دلواپسی شناختی زیاد درباره عملکرد، پیامدهای ناشی از امتحان، افکار مربوط به خراب کردن امتحان، تحقیر خویشتن، ارزیابی توانایی خود در مقایسه با دیگران و انتظارات منفی از عملکرد می‌شود.

علایم اضطراب

علایم اضطراب را می‌توان به چهار گروه شناختی، عاطفی، رفتاری و فیزیولوژیکی تقسیم کرد. این عناصر چهارگانه از همدیگر مستقل نیستند، بلکه عملکرد آن‌ها با کل ارگانیزم هماهنگ می‌باشد.

این چهار گروه علامت عبارتند از:

الف) علایم شناختی: شامل مشکلات حسی – ادراکی (مانند احساس غیر واقعی و گوش به زنگ بودن)، مشکلات تفکر(مانند حواس پرتی و اشکال در به یاد آوری مطالب) و اشکالات مفهومی (مانند تحریف شناختی).

ب) علایم عاطفی: شامل بی‌حوصلگی، ناآرامی، تنش، زود رنجی، ترس، هراس و وحشت.

ج) علایم رفتاری: شامل بازداری، اجتناب، اشکال کلامی، ناهماهنگی، نا آرامی و نفس نفس زدن.

د) علایم فیزیولوژیکی: شامل علایم قلبی – عروقی، مشکلات تنفسی، علایم عصبی– عضلانی، معده‌ای– روده‌ای و علایم پوستی(بک^[5]، 1985؛ به نقل از کاظمیان مقدم، 1389).

مدل‌ها و نظریه‌های اضطراب امتحان

1. نظریه توجهی– شناختی^[6]

واین^[7](1971)، نظریه توجهی– شناختی را برای تبیین چگونگی تأثیر اضطراب امتحان بر عملکرد، مطرح ساخت. بر اساس این مدل، افراد دارای اضطراب امتحان، توجه خود را به فعالیت‌های نامرتبط با تکلیف، اشتغالات فکری همراه با نگرانی، انتقاد از خود و نگرانی‌های جسمانی معطوف می‌کند و در نتیجه، توجه کمتری بر تلاش و کوشش‌های تکلیف مدار دارند که موجب کاهش عملکرد آنان می­گردد. همچنین، افراد دارای اضطراب امتحان بالا در مقایسه با افراد دارای اضطراب پایین، به ویژه در زمانی که با تکالیف دشوار مواجه می‌شوند و امتحانات تحت شرایط استرس و ارزیابی کننده انجام می‌شوند، عملکرد ضعیف‌تری از خود نشان می‌دهند.

1. مدل اضطراب موقعیت– خصیصه

از نظر اسپیل برگر، اضطراب امتحان، شکلی از اضطراب موقعیتی– خصیصه‌ای است. او تفاوتی بین اضطراب” حالت”^[8] و “صفت”^[9] قائل شد در اضطراب حالت، فرد به طور موقت، واکنش هیجانی دارد و علتش هم این است که فرد با موقعیت به خصوصی بر انگیخته می‌شود. در حالی که اضطراب صفت، خصوصیت پایداری است که فرد مستعد اضطراب دارد و موقعیت‌های مختلف را تهدید کننده می‌یابد(سادوک^[10] و سادوک، 2003).

طبق این مدل، افراد دارای اضطراب امتحان بالا در موقعیت‌های امتحان و ارزیابی، به طور هیجانی پاسخ می‌دهند و نگرانی آن‌ها با عوامل آشکارساز موقعیتی ظاهر می‌شود. از این رو هیجان پذیری و نگرانی هر دو موجب کاهش عملکرد می‌شوند. در مطالعات اخیر معلوم شده که اضطراب امتحان دارای دو مفهوم است. یکی مفهوم شناختی که همان جنبه نگرانی است و به فکر نابجا برمی گردد که در واقع توجه آگاهانه فرد در مورد عملکردش می‌باشد. مثل توجه به عواقب مردود شدن در امتحان، مقایسه خودش با دیگران و انتظارعملکرد منفی؛ دیگری مفهوم هیجانی است که با علائم جسمانی و تنش مشخص می‌شود؛ مثل بالا رفتن ضربان قلب، اختلالات گوارشی و تعریق(کامونیان^[11]، 1993).

3-مدل تداخل^[12]

براساس این مدل، اضطراب امتحان، یاد آوری آموخته‌های قبلی را مغشوش ساخته و به این طریق عملکرد فرد را مختل می‌سازد.

بنجامین^[13] و همکاران(1986) در پژوهشی به دست آوردند که سازماندهی ضعیف مطالب موجب اخلال در عملکرد تحصیلی می‌شود. بنابراین می‌توان ضعف در سازماندهی را یکی از علل افت عملکرد تحصیلی دانش آموزان دارای اضطراب امتحان بالا به شمار آورد. چنین دانش آموزانی در سازماندهی مطالبی که قبلا آموخته شده و در جذب و درون سازی اطلاعات نوین و سازماندهی این اطلاعات با آموخته‌های قبلی خود، دچار مشکل هستند(به نقل از ابوالقاسمی،1381).

1. مدل کمبودها^[14]

بر اساس این مدل، علت پایین بودن نمرات امتحانی دانش آموزان دارای اضطراب امتحان، عادت‌های مطالعه نامناسب و ناکامی و یا چگونگی مهارت‌های امتحان دهی آن‌هاست. بر این اساس، اضطراب امتحان باعث عملکرد ضعیف نمی‌گردد، بلکه عکس آن صحت دارد. یعنی اطلاع و آگاهی از عملکرد ضعیف در گذشته موجب اضطراب امتحان می‌شود.

5- مدل نقص و کمبود دوگانه^[15]

طبق این مدل، کیفیت عملکرد امتحان، ضرورتاً فقط به نقایص و کمبودهای توجهی مربوط نمی‌شود، بلکه نقص در رفتار مطالعه یا کمبود در مهارت‌های امتحان دهی، می‌تواند دلیل خوبی برای عملکرد ضعیف باشد. از این رو، عملکرد ضعیف افراد دارای اضطراب امتحان بالا، تا اندازه‌ای می‌تواند مربوط به شایستگی و صلاحیت انجام امتحان و تا حدی هم ناشی از ظرفیت عملکرد پایین و افکار نا مرتبط با تکلیف باشد.

شیوع اضطراب امتحان

بر اساس برآورد پژوهشگران، سالانه حدود 10 میلیون دانش‌آموز در سطوح دبیرستان و 15 درصد از دانشجویان دانشگاه‌های امریكا، اضطراب امتحان را تجربه می‌نمایند(هیل،1984).

اضطراب امتحان كه نوعی اضطراب آموزشگاهی است، مشكلی شایع و بازدارنده است. بر اساس برآورد پژوهشگران، میزان شیوع اضطراب امتحان در دانش‌آموزان را 10 تا 30 درصد گزارش كرده‌اند (هیوز^[16]،1988). این بررسی‌ها نشان می‌دهند كه نمره‌های اضطراب امتحان در مدارس ابتدایی با افزایش سن بیشتر می‌شوند. به اعتقاد شوارزر^[17](1984)، اضطراب امتحان بین سنین 10 تا 11 سالگی شكل گرفته، ثبات می‌یابد و تا بزرگسالی تداوم می‌یابد(به نقل از ابوالقاسمی و نجاریان، 1378).

در ادبیات تحقیق در مورد اضطراب امتحان تفاوت‌های معنا‌داری بین دو جنس، با چند استثناء گزارش شده است(توبیاس^[18]، 1986).

اغلب گزارش شده است كه رابطه منفی بین اضطراب و عملكرد تحصیلی برای زنان بالا‌تر از مردان است، این رابطه در مورد مولفه نگرانی “اضطراب امتحان” بیشتر از مؤلفه “هیجان‌پذیری” بوده است. در امتحانات شفاهی این رابطه بین اضطراب امتحان و جنس مشاهده شده است(توبیاس، 1986).

در بررسی‌های مختلف، تفاوت‌های معنا‌داری بین پسران و دختران گزارش شده است. چنین به نظر می‌رسد كه دختران بیشتر از پسران اضطراب امتحان را تجربه می‌نمایند (اسپیل‌برگر و همكاران، 1976، ماریا و نیوآ^[19]، 1990، ویلیامز^[20]، 1996، به نقل از ابوالقاسمی و نجاریان، 1378). بست و استانفورد^[21] (1983)، و مواموندا^[22]، (1993) بیان می‌كنند كه تفاوت جنسیتی در اضطراب، به خوبی با نقش‌پذیری جنسیتی تبیین می‌شود. زیرا دختران به پذیرش اضطراب و قبول آن به عنوان یك ویژگی زنانه تشویق می‌شوند و یاد می‌گیرند كه به هنگام اضطراب، به طور منفعل تسلیم شوند. در حالی كه پسران در مورد پذیرش اضطراب دفاعی برخورد می‌كنند، زیرا كه آن را تهدیدی برای احساس مردانگی خود به حساب می‌آورند. پسران می‌آموزند كه با اضطراب كنار بیایند و راه‌هایی برای مقابله با آن پیدا كرده و یا آن را انكار نمایند (ابوالقاسمی و نجاریان، 1378).

علایم و نشانه‌های اضطراب امتحان

با توجه به پژوهش‌های انجام شده تغییر در فشار خون، میزان ضربان نبض، ضعف، سرگیجه، آشفتگی معده، به هم خوردن ساعات خواب و آرامش، تغییر در میل به غذا، ترشح هورمون‌های آدرنالین و نور‌آدرنالین در ایام امتحانات، به ویژه در كودكان دارای اضطراب امتحان افزایش می‌یابد. هم‌چنین در دانش‌آموزان دارای اضطراب امتحان تپش قلب، پریدگی رنگ چهره، لكنت زبان، حركات غیر ارادی دست و پا، تغییر صدا، لرزش بدن و صدا، تغییر دمای بدن، خشكی دهان، وتعرق، بارز است. ممكن است دانش‌آموزی برخی از علایم فوق را همراه با برخی از علایم شناختی داشته باشد(ابوالقاسمی، و نجاریان، 1378).

علایم و نشانه‌های اضطراب امتحان را می‌توان در چند مؤلفه جای داد.

1-علایم شناختی

بخشی مهم از علایم شناختی اضطراب امتحان افكار و خود‌گویی‌های منفی است كه قبل از امتحان، در حین امتحان و یا بعد از امتحان در ذهن شخص می‌گذرد(به عنوان مثال “من باید بالاترین نمره را بگیرم”، “هیچ سئوالی را بلد نیستم”، “دارم خودم را گول می‌زنم”).

علایم شناختی دیگر عبارت‌اند از ناتوانی در سازمان‌دهی افكار، اشكال در تمركز، افكاری نگران‌كننده در مورد بهتر عمل‌كردن دیگران و مقایسه خود با آنها، اشكال در خواندن یا فهم سئوالات، اشكال در به خاطر آوردن واژه‌ها و مفاهیم كلیدی به هنگام پاسخ‌دادن به سئوالات تشریحی و احساس خالی بودن سر یا وقفه ذهنی.

2 – علایم عاطفی و هیجانی

جنبه‌های هیجانی اضطراب امتحان شامل احساساتی در ارتباط با موقعیت اضطراب‌زا است. این علایم عبارت‌اند از احساس دلهره، سراسیمگی، یأس، خشم، ترس، غمگینی و احساس آسودگی به محض پایان‌یافتن امتحان، گاه گریه‌كردن نیز به عنوان یك واكنش عاطفی در افراد دچار اضطراب امتحان دیده می‌شود.

3-نشانه‌های رفتاری

همچون سایر حالات اضطرابی، در اضطراب امتحان نیز برخی نشانه‌های رفتاری به چشم می‌خورد، بیقراری، بازی‌كردن با انگشتان، با سرعت قدم‌زدن، تنش حركتی، لرزش و حتی سوء مصرف دارو و مواد و رفتار‌ها‌یی كه در نهایت نتیجه معكوس به همراه دارند از این قرارند.

4-علایم و نشانه‌های فیزیولوژیك

بدن انسان به لحاظ فیزیولوژیك به استرس و اضطراب امتحان پاسخ می‌دهد. علایم بدنی و فیزیولوژیك عبارت‌اند از تعریق، خشكی دهان، اسهال، تكرر ادرار، افزایش ضربان قلب، احساس گیجی، كوتاه‌شدن تنفس، احساس دل‌به‌هم‌خوردگی، خیس‌شدن كف دست‌ها، سر‌درد، تنش عضلانی، تهوع، استفراغ، احساس ضعف یا از حال‌رفتن و لرزش.

سایر علایم و نشانه‌ها

علاوه بر نشانه‌هایی كه در بالا به آن اشاره شد ممكن است افراد دچار اضطراب امتحان مسایل دیگری نیز داشته باشند. عملكرد ضعیف در امتحان با وجود فهم كامل مطالب در كلاس درس یا به هنگام مطالعه، باز‌خوانی مكرّر سئوالات امتحانی به منظور درك درست آنها، بدون جواب گذاشتن سئوالات و به خاطر‌آوردن پاسخ‌ها بلا‌فاصله پس از ترك جلسه امتحان از جمله مسایلی است كه بسیاری از افراد دچار اضطراب امتحان از آن رنج می‌برند. برخی از این افراد با تمارض، مطرح‌كردن یك وضعیت اضطراری یا دلیل‌تراشی سعی می‌كنند امتحان ندهند یا آن را به تعویق بیا‌ندازند. و بالاخره ترس از نمره نیاوردن و احساس تنش مداوم حتی بعد از این كه امتحان پشت سر گذاشته شده است، از جمله مسایل رایج دیگر به شمار می‌روند(جمعه‌پور، 1390).

عوامل موثر در بروز اضطراب امتحان

عوامل موثر در ایجاد اضطراب امتحان را می‌توان در یک طبقه بندی کلی به سه دسته عوامل فردی و شخصیتی، عوامل آموزشگاهی و اجتماعی، و عوامل خانوادگی تقسیم بندی کرد.

عوامل فردی و شخصیتی

عوامل فردی و شخصیتی موثر در ایجاد اضطراب امتحان عبارت از:

1 – اضطراب عمومی: بین اضطراب امتحان و اضطراب عمومی که یک خصیصه و صفت شخصیتی است، رابطه وجود دارد.

2 – جنسیت: یکی از مواردی که بسیار مورد تحقیق قرارگرفته، نقش جنسیت در تجربه اضطراب امتحان است. در بسیاری از مطالعات گزارش شده است که دختران نسبت به پسران سطوح بالاتری از اضطراب امتحان را گزارش می‌کنند(مهرابی زاده و همکاران، 1387).

3- عزت نفس میزان ارزش و اعتباری است که یک فرد در زمینه‌های مختلف زندگی، به ویژه خانوادگی، تحصیلی، اجتماعی و جسمانی، برای خود قائل است. افراد دارای عزت نفس بالا، توانایی برخورد شایسته با امتحان و مشکلات آن را در خود می‌بینند، تحت تأثیر تغییرات محیطی قرار نمی­گیرند و به توانایی‌های خود اطمینان دارند. در مقابل، افراد دارای عزت نفس پایین، به دلیل عدم اعتماد به توانایی‌های خود در موقعیت‌های اجتماعی، عملکرد ضعیفی را نشان می‌دهند. وقتی فرد خود را دست کم بگیرد و به توانایی‌های خود اعتماد نداشته باشد، در او اضطراب به وجود می‌آید.

4- هوش: یک توانایی ذهنی و شناختی است که نقش عمده‌ای در کلیه رفتارها، فعالیت‌ها، اندیشه‌ها، عواطف و هیجان‌های انسان ایفا می‌کند(کاظمیان مقدم ،1389).

بین هوش و اضطراب امتحان رابطه معناداری وجود دارد. کودکان با سطح هوشی مختلف از نظر تجربه اضطراب امتحان متفاوت هستند. کودکان با هوش بالا، بهتر از همسالان با هوش متوسط یا پایین انطباق می‌یابند و همین امر باعث می‌شود که بر اضطراب خود غلبه یافته، راه حل مناسب را انتخاب کنند و واکنش مناسب نشان دهند؛ چنانچه در بعضی از مطالعات رابطه معکوسی بین اضطراب امتحان و هوش یافت گردیده است(بیر^[23]،1991).

5-ارزیابی شناختی: افرادی که افکار منفی و غیر واقع‌بینانه‌ای از خود دارند و یا افرادی که خود را انسان لایق و شایسته‌ای نمی‌دانند، و از توانایی‌های خود ارزیابی صحیح ندارند، و کسانی که از شکست می‌ترسند و نمره بالا نگرفتن را برابر با شکست می‌دانند، معمولاً اضطراب امتحان بیشتری را تجربه می‌کنند. همچنین، دانش آموزانی که دارای نمرات بالای اضطراب امتحان هستند، تنها با دیدن چند سوال اول در مورد کل امتحان قضاوت عجولانه‌ای دارند، در حالی که دانش آموزان دارای نمرات پایین اضطراب امتحان، قضاوت را تا آخر امتحان به تعویق می‌اندازند(شولتز و دیویس^[24]،2000).

6-خودکارآمدی: ادراکی است که فرد تصور می‌کند می‌تواند به طور موفقیت آمیزی رفتارهای لازم را برای ایجاد یک پیامد مطلوب و خوشایند انجام دهد(ساپ^[25]،1999؛ به نقل از کاظمیان مقدم،1390).

افراد دارای اضطراب امتحان معمولاً سطوح پایینی از خود کارآمدی را دارند. فرد مبتلا به اضطراب امتحان احساس درماندگی می‌کند و نیز قادر نیست که رویدادهای امتحان را تحت کنترل و نفوذ خود در آورد(شانک^[26]،2000).

---

[1]-Hill

[2]-Siper

[3]-Guida & Ludlow

[4] -Spilberger

[5]- Beek

[6]-attentional theory

[7]-Wine

[8]-state

[9] -trait

[10]-Sodock

[11]-Comunioan

[12]-intrference model

[13] -Benjamin

[14]-deficits model

[15]-dual deficit model

[16] -Hughes

[17] -Schwarzer

[18]- Tobias

[19] -Maria & Nuova

[20] -Williams

[21] -Best & Stanford

[22] -Mwamwenda

[23]-Beer

[24]-Davis&Schutz

[25] -Sabb

[26]- Shunk

لینک دانلود و توضیحات فایل”پیشینه و مبانی نظری اضطراب امتحان”